Νίκος Ξυλούρης: Ο Αρχάγγελος της Κρήτης
Γεννήθηκε σε μία εποχή δύσκολη για την Κρήτη, στις 7 Ιουλίου του 1936 στα Ανώγεια. Οι γονείς του είχαν 6 παιδιά (τρία αγόρια και τρία κορίτσια). Ο Νίκος ήταν το τέταρτο κατά σειρά.Ήταν πέντε ετών, όταν το χωριό του κάηκε από τους Γερμανούς που μετέφεραν τα γυναικόπαιδα στο Μυλοπόταμο. Όλα τα παιδιά μπήκαν σε οικοτροφείο. Κι ο Νίκος μαζί. Γρήγορα το τραγούδι του, τον μετατρέπει σε ευνοούμενο όλων. Ο δάσκαλός του αναγνώρισε αμέσως το ταλέντο του και όταν αργότερα τελείωσε ο πόλεμος και όλοι επέστρεψαν στ’ Ανώγεια, έπεισε τον πατέρα του -ο οποίος έως τότε αρνιόταν - να του αγοράσει μια λύρα. Ο Νίκος επέμενε ότι ξέρει να παίζει λύρα. Χωρίς καν να την έχει πιάσει στα χέρια του. Από παιδί πήγαινε στα πανηγύρια του χωριού του, έστεκε δίπλα στον σπουδαίο λυράρη τον Μανώλη Πασπαράκη, παρατηρούσε τις κινήσεις του και μετά έπαιρνε ξύλα και έκανε πως έπαιζε λύρα. Φυσικά, έπαιζε λύρα με το στόμα του. Από ’κει έβγαινε η μουσική.Σε ηλικία 17 ετών, ο Νίκος Ξυλούρης κατεβαίνει για πρώτη φορά να δουλέψει στο Ηράκλειο, όπως έλεγε αργότερα σε αφηγήσεις του ο ίδιος. Και εκεί τα βρίσκει στην αρχή "σκούρα".
«Εις τα ορεινά χωριά της Κρήτης δεν ημπορούσε να εισχωρήσει αυτό που εισχώρησε στις πόλεις. Εκεί χόρευαν ταγκά, βάλσα, ρούμπες, σάμπες, και είμαστε υποχρεωμένοι εμείς να τα μάθουμε αυτά τα τραγούδια, να τα παίζουμε στα πανηγύρια και στους γάμους, για να μπορούμε να ζήσουμε και να βγάζουμε τα έξοδά μας, και να τους κάνουμε σιγά - σιγά ν’ αλλάξουνε και ν’ αγαπήσουνε την Κρητική Μουσική!» έλεγε.
Αλλά ακόμη πιο χαρακτηριστική για την εποχή είναι η αφήγηση ενός άλλου καλού κρητικού: του προέδρου του Συλλόγου Κρητών του Λουξεμβούργου, του Γιώργου Αεράκη.
"Στη οδό Χάνδακος, απέναντι από τα τυπογραφεία της εφημερίδας "Μεσόγειος" σε ένα αρκετά μεγάλο υπόγειο, θα βρει διέξοδο η δίψα των κατοίκων του Ηρακλείου για παραδοσιακή διασκέδαση. Ο Κίμων Μανουράς και ο Νταρολευτέρης (κουνιάδος και γαμπρός) θα ρισκάρουν ο μεν πρώτος τις οικονομίες του από το καφενείο ο δε δεύτερος τα έσοδα από την πώληση 100 προβάτων και θα τολμήσουν να ανοίξουν τον "ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟ", το πρώτο οικογενειακό κέντρο κρητικής μουσικής στο Ηράκλειο. Ο καλλιτέχνης που θα κρατήσει το πρόγραμμα για την πρώτη σεζόν που ήταν το 1967 ήταν ο Νίκος Ξυλούρης με πασαδόρους τον αδελφό του τον Γιάννη, τον Γιάννη Σταυρακάκη και τον Στέλιο Αεράκη. Τύχη αγαθή μου επεφύλαξε να είμαι γιος του Νταρολευτέρη και ανιψιός του Κίμωνα. Με κοντά παντελόνια ανεβασμένος σε ένα αναποδογυρισμένο καφάσι μπύρας, κρατούσα τα οικονομικά της επιχείρησης και με τα μάτια διάπλατα ανοικτά, ρουφούσα παραστάσεις.
Αυτό που γινόταν κάθε βράδυ στον Ερωτόκριτο, είναι δύσκολο να περιγραφεί. Οι έχοντες καταγωγή από τα χωριά της Κρήτης, θέλοντας να αναπαραγάγουν στην πόλη τους γνωστούς για αυτούς τρόπους διασκέδασης, θα προσέρχονται συν γυναιξί και τέκνοις για να ακούσουν κρητική μουσική. Στο ρεύμα αυτό θα συμπαρασυρθούν και οι ηρακλειώτες και η κρητική μουσική από ετοιμοθάνατη, θα αναρρώσει, θα βγάλει φτερά και θα γίνει με την πάροδο του χρόνου κύριος τρόπος διασκέδασης. Βέβαια καθώς η κρητική μουσική δεν έχει χορό όπου το αρσενικό μπορεί να ψιθυρίσει μυστικά, στο αυτί του αντικειμένου του πόθου του, (η σούστα δεν προσφέρεται και τόσο), οι καλλιτέχνες υποχρεώνονται εκ των πραγμάτων τις μικρές ώρες να κάνουν ένα διάλειμμα ευρωπαϊκό. Και ήταν μαγικό να ακούς τον Ψαρονίκο να τραγουδάει παίζοντας λύρα, το παθητικό ταγκό "η γυναίκα που ένιωσα ...".
Το 1969 ηχογραφεί την «Ανυφαντού», ένα τραγούδι που κυριολεκτικά «σπάει ταμεία» μέσα στην παραδοσιακή δισκογραφία της εποχής. Το 1970 κατεβαίνει στ’ Ανώγεια, ο Γενικός Διευθυντής της COLUMBIA, Τάκης Λαμπρόπουλος, που ήδη οι δυνατότητες του κρητικού τραγουδιστή και λυράρη, τον έχουν εντυπωσιάσει. Τον ακούει να τραγουδά ζωντανά σ’ ένα γάμο και του ζητά συνεργασία. Ετσι, η φωνή του Νίκου Ξυλούρη, θα περάσει πλέον πέρα από τα παραδοσιακά τραγούδια της Κρήτης, στη σύγχρονη «έντεχνη» δημιουργία επώνυμων συνθετών (Ξαρχάκος, Μαρκόπουλος, Χάλαρης κ.α.), δίνοντας έτσι τη δυνατότητα στη γνήσια κρητική έκφραση και το παραδοσιακό τραγούδι της Κρήτης, ν’ αποκτήσουν πανελλήνια εμβέλεια.
" Το 1969 -λέει σε μία σπάνια συνέντευξή της η σύντροφός του Ουρανία-ερχόμαστε για πρώτη φορά στην Αθήνα για εμφανίσεις στο κέντρο «Κονάκι», και τον Σεπτέμβριο γίνεται η μόνιμη εγκατάστασή μας στην πρωτεύουσα. Εχει ήδη φύγει από τα κρητικά μαγαζιά ο Νίκος, και τραγουδά σε μπουάτ της Πλάκας.
Με τον Γιάννη Μαρκόπουλο συνεργάζονται για πρώτη φορά στο «Χρονικό». Εξι μήνες μετά, κυκλοφορεί ο δίσκος αναφορά στα «Ριζίτικα» της Κρήτης. Τον Μάϊο του 1971, ξεκινούν κοινές εμφανίσεις στην μπουάτ «Λήδρα», στην Πλάκα, μέσα στην καρδιά της δικτατορίας. Η φωνή του Νίκου Ξυλούρη γίνεται σημαία αντίστασης. «Πότε θα κάνει ξαστεριά», «Αγρίμια και αγριμάκια μου...
Δύσκολα εκείνα τα χρόνια. Ο Νίκος κυνηγήθηκε. Ηταν απαγορευμένος και από το Ραδιόφωνο και από την Τηλεόραση.
Ακολουθούν δύο ακόμα κύκλοι τραγουδιών του Γιάννη Μαρκόπουλου, η «Ιθαγένεια» και ο «Στρατής ο Θαλασσινός». Ερχεται στη συνέχεια η συνεργασία του με τον Σταύρο Ξαρχάκο («Διόνυσε καλοκαίρι μας», «Συλλογή»), τον Χριστόδουλο Χάλαρη («Τροπικός της Παρθένου», «Ακολουθία»), και τον Χρήστο Λεοντή («Καπνισμένο Τσουκάλι»)
Και έπειτα το καλοκαίρι του 1973 το «Μεγάλο μας Τσίρκο». Η παράσταση που ανεβάζουν στο θέατρο «Αθήναιον», η Τζένη Καρέζη και ο Κώστας Καζάκος, με αντικείμενο την ιστορική διαδρομή της Ελλάδας στα νεότερα χρόνια. Ο Νίκος Ξυλούρης κρατά τον καθοριστικό ρόλο του τραγουδιστή στην παράσταση αυτή. Μια παράσταση - σταθμός στην καριέρα του. Τα μεταπολιτευτικά χρόνια τραγουδά κάποια ακόμα τραγούδια του Χρήστου Λεοντή, του Σταύρου Ξαρχάκου, του Δημήτρη Χριστοδούλου, του Λίνου Κόκοτου και του Ηλία Ανδριόπουλου. Τραγουδά όμως πάντα και παραδοσιακά τραγούδια της Κρήτης και κάποια λαϊκά του Στέλιου Βαμβακάρη.
Τα τραγούδια του τα μάθαινε στο πόδι. Δεν είχε χρόνο για πρόβες. Τα μάθαινε, ακούγοντας την κασέτα στο σπίτι, στο αυτοκίνητο. Τραγουδούσε μαζί και το μάθαινε. Μάλιστα, ο Ξαρχάκος, τον ήθελε πάντα στα τραγούδια του αυθεντικό, γι’ αυτό και τον καλούσε στο στούντιο για ηχογράφηση, συνήθως, χωρίς πρόβα. Ετσι έγινε και με το τραγούδι «Ητανε μια φορά». Το ηχογράφησε ο Νίκος χωρίς να το ξέρει. Χωρίς καμμία πρόβα".


Ο Ψαρονίκος έφυγε από κοντά μας νωρίς....8 Φλεβάρη του 1980. ....Ο τόπος του τον ξεπροβόδισε με μαντινάδες. ...29 χρόνια μετά τον λέμε ακόμη "Αρχάγγελο της Κρήτης".....

Άσε με πάλι να σου πω

για χρόνια περασμένα

για τα τραγούδια που αγαπώ

τα παραπονεμένα



Ένας κόμπος η χαρά μου

κι όμως αν θα ρθεις

στάλα στάλα θα στη δώσω

για να δροσιστείς

Άσε με πάλι να σου πω

ο χρόνος τι θα φέρει

ο ήλιος και ο κεραυνός



μου στήσανε καρτέρι

Ένας κόμπος η χαρά μου

κι όμως αν θα ρθεις

στάλα στάλα θα στη δώσω

για να δροσιστείς


Lyrics in English:

Let me tell you

again

for years that have passed

for songs I love

which are full of lamentation.

A small drop is my joy

yet if you come

I will give it to you little by little

to make you feel releaved.

Let me tell you again

what time will bring

the sun and the lightning

have set me up...

A small drop is my joy

yet if you come



I will give it to you little by little

to make you feel releaved.

Την άνοιξη του 1995 ένας πιτσιρικάς τότε ο Δ. καθώς ψάρευε στην ακροθαλασσιά , αντίκρυσε μια πέτρα διαφορετική από τις άλλες. Τα νερά την άνοιξη πάντα είναι "τραβηγμένα" και έτσι κάποιες φορές η Θάλασσα αποκαλύπτει τα μυστικά της. «Περίεργο χρώμα έχει, σαν μάρμαρο είναι..» σκέφτηκε και αμέσως άρχισε να σκάβει με τα χέρια του. Κατάλαβε πως κάτι περίεργο συνέβαινε εκεί, τρείς ώρες μετά αφού αποκαλύφθηκε ολόκληρη η λίθινη στήλη η σκέψη που στριφογύριζε στο μυαλό του ήταν "μα αυτό μοιάζει με κορμό αγάλματος, λες..;" Η επόμενη κίνηση του ήταν να φωνάξει τον πατέρα του Π. για να του δείξει την αποκάλυψη του. Χωρίς δεύτερη σκέψη ο πατέρας του σοφά σκεπτόμενος φώναξε αρχαιολόγο για να παραδώσει το εύρημα του μικρού. Χρειάστηκε τέσσερις για να το μεταφορτώσουν από την παραλία. Έκτοτε τα ίχνη της λίθινης αυτής στήλης χαθήκαν στο χρόνο, ο πιτσιρικάς μεγάλωσε , οι ανησυχίες του όμως για την περιοχή του μεγάλωσαν ,πάντα πίστευε πως κάτι τρέχει με το Δεβελίκι.
Λίγες ημέρες πριν ο μικρός της ιστορίας μας ,τριαντάρης πλέον, αποφασίζει να πάει επίσκεψη στο Αρχαιολογικό μουσείο της Θεσσαλονίκης. Το ενδιαφέρον του κέντρισε, η ενότητα "5.000, 15.000, 200.000 χρόνια πριν-Μια έκθεση για τη ζωή στην προϊστορική Μακεδονία", διότι δεν είναι ευρύτερα γνωστή η προιστορία της Μακεδονίας .Στην είσοδο της εν λόγω έκθεσης αμέσως αντιλήφθηκε να υπάρχει κάτι οικείο στον χώρο, ένα συναίσθημα πως υπάρχει κάποιος γνωστός σου στο χώρο που σε κοιτά επίμονα για να τον προσέξεις. Το περίεργο βέβαια είναι, πως μόνος του πήγε στο μουσείο και μόνος του ήθελε να δει την έκθεση. Ποια άραγε «ματιά» πλανάται στο χώρο; Δεν χρειάστηκαν παρά μόνο μερικά δευτερόλεπτα για να «κολλήσει » η ματιά του σε μια επιβλητική λίθινη στήλη που υπάρχει σε περίοπτη θέση του μουσείου .Δεκατέσσερα χρόνια περάσανε μα ήταν σαν να πέρασε μόλις μια ώρα από τότε, «το άγαλμά μου!!»σκέφτηκε! Τόσο επιβλητικό και τόσο όμορφο. Αμέσως έπιασε μια υπάλληλο του μουσείου, «Πείτε μου ,τι εύρημα είναι αυτό;». «Μα αυτός είναι ο διάσημος Κούρος που βρέθηκε στη Χαλκιδική και χρονολογείται στην εποχή του Χαλκού κάπου ανάμεσα στο 30 και 20 αιώνα ΠΧ και είναι ένα απλά μοναδικό εύρημα ,όχι μόνο για την Μακεδονία αλλά και για ολόκληρη την Ελλάδα!».
Ιδού λοιπόν ο Κούρος της Δεβελικίας! 
Η επίσημη ιστοσελίδα του Αρχαολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης. http://www.amth.gr/gr/gallery/prehistory.html

Στίχοι: Φοίβος Δεληβοριάς
Μουσική: Φοίβος Δεληβοριάς
Πρώτη εκτέλεση: Φοίβος Δεληβοριάς

Στην κοσμάρα μου ως συνήθως κι άξαφνα τη βλέπω να περνάει
Με μια τσάντα «Ελευθερουδάκης» και να μου χαμογελάει
Σαλιγκάρια στη Σταδίου και τριφύλλια στη Σίνα
Ομορφαίνεις βάδισμά μου την Αθήνα
Λεμονιές στην Κοραή, περικοκλάδες στου Ζώναρς
Θέλω να σε ξαναδώ κατά μόνας!

Αυτή που περνάει, αυτή που περνάει
Αυτή να ρωτήσουμε να δούμε που πάει
Αυτή να ρωτήσουμε τον προορισμό μας
Ο άγνωστος δρόμος της να βρει το δικό μας.

Τη ρωτάω «τι γίνεται» μου λέει «απλώς πηγαίνω στη σχολή μου»
Στη χοροεσπερίδα, στη συνέλευση, στη φιλοσοφική μου
Περιβόλια στη Μπενάκη, στη Σκουφά βοσκοτόποι
Ζουζουνίζουν γύρω απ΄ τ΄ άνθος σου οι ανθρώποι
Λουλακί παραθυράκια στα ταξί και στα τρόλεϊ
Αλληλοκαλημερίζονται όλοι

Σαλιγκάρια στη Σταδίου και τριφύλλια στη Σίνα
Ομορφαίνεις βάδισμά μου την Αθήνα
Αν δεν έχεις τι να κάνεις σε παντρεύομαι τώρα
Και αρχίζει η ανοιξιάτικη ώρα...